त्रिचन्द्र प्रतीक्षा,भायहिलादिम्ह रेखा शाक्य, Source : Jheegu.com
हलिमय् गनं मदुगु संस्कार कथं हनिगु चखः सापारुया महत्व विस्कं दु । नेपाः देय् संस्कार व तजिलजिइ तसकं हे तःमि । झीथाय् जाति कथं हनेगु नखःचखः व परम्परा नं पाः । सा याः लिसें साया प्रतिक कथं मनूया ख्वालय् चित्रांकित यानाः देय् चाहुइकेगु जुगुलिं उगु न्हि कुन्हु हनिगु चखःयात सापारु धकाः धायेगु याः ।
हलिमय् गनं मदुगु संस्कार कथं हनिगु चखः सापारुया महत्व विस्कं दु । नेपाः देय् संस्कार व तजिलजिइ तसकं हे तःमि । झीथाय् जाति कथं हनेगु नखःचखः व परम्परा नं पाः । सा याः लिसें साया प्रतिक कथं मनूया ख्वालय् चित्रांकित यानाः देय् चाहुइकेगु जुगुलिं उगु न्हि कुन्हु हनिगु चखःयात सापारु धकाः धायेगु याः ।
थ्व सापारु गुँपुन्हिया कन्हे कुन्हु अर्थात् भाद्र शुक्ल पारुया दिं
कुन्हु हनेगु याइ । १५ औं शताब्दीया गोपालराज वंशावली व मल्लकालिनय्
च्वयातःगुु थ्यासफुतिइ तकं ‘सायात’ खँग्वःया उल्लेख जुयाच्वंगुलिं प्राचीनकालनिसें हे थ्व पर्व हनावयाच्वंगु प्रमाणित जू ।
थ्व सापारु गुँपुन्हिया कन्हे कुन्हु अर्थात् भाद्र शुक्ल पारुया दिं
कुन्हु हनेगु याइ । १५ औं शताब्दीया गोपालराज वंशावली व मल्लकालिनय्
च्वयातःगुु थ्यासफुतिइ तकं ‘सायात’ खँग्वःया उल्लेख जुयाच्वंगुलिं प्राचीनकालनिसें हे थ्व पर्व हनावयाच्वंगु प्रमाणित जू ।
थ्व सापारु गुँपुन्हिया कन्हे कुन्हु अर्थात् भाद्र शुक्ल पारुया दिं
कुन्हु हनेगु याइ । १५ औं शताब्दीया गोपालराज वंशावली व मल्लकालिनय्
च्वयातःगुु थ्यासफुतिइ तकं ‘सायात’ खँग्वःया उल्लेख जुयाच्वंगुलिं प्राचीनकालनिसें हे थ्व पर्व हनावयाच्वंगु प्रमाणित जू ।
अनं निसें हे थुकथं दँय्दसं थ्व न्हि कुन्हु मदुपिनिगु नामं सापारु
हनेगु चलन जुल धाइ । गुगु छेँय् मिसा वा मिजं सिइगु खः उगु छेँपाखें सा वा
जोगी जुया देश चाहिलेगु जुजुया हुकुम कथं वयेगु यातसा नापनापं थी थी कथंया
झाँकी, थी थी द्यःया भेषय् मचा, ल्याय्मह व बुह्रात, पुचः मुनाः वँय्
जुयाः वयेगु व स्थानीय बाजागाजा तकं थुगु जात्राय् समावेश जुजुं वल ।
न्हापा न्हापा दुजः मदुगु छेँय् पाखें सा यात हे छाय्पिया यंकेगु चलन खः
। ईया ह्यूपाः लिसें बुलुहुँ सा या पलेसा सा या ख्वाःपाः च्वयातःगु भ्वं व
न्यकु तयाः मनूत हे वय्गु याना हल । मनुया जीवन सदांकालया नितिं मखु,
जन्मलिसे मरण नं नापं वइ धइगु खँ सिउसां मन चिइ मफुम्ह रानीया नुगः तयेत
याःगु चलन वास्तवय् थौंया वर्तमान अवस्थाय् नं आपालं मनूतय्गु नितिं नुगः
तय्गु छगू भलसा जुया बिउगु दु ।
अथेला सापारु वनेगु चलन जुजु प्रताप मल्लया पालंनिसें सुरु जुगु धाःसां
मनु सिइधुंकाः मदुपिनिगु नामय् सापारु पिकाय्गु परम्परा गोपालराज वंशावली
कथं ख्वपया जुजु जयस्थिति मल्लया शासनकालय् न्ह्याये धुंकुगु खनेदु । अझ
बौद्ध परम्परा कथं मदुम्ह मनूया नामय् सापारुया कन्हेकुन्हु यलया मतःया
जुजु गुणकामदेवया राज्यकालनिसें सुरु जुइधुंकुगु खनेदु ।
सापारुया सम्बन्धय् सिल्भाँ लेभीया सफुतिइ हिन्दू अधिराज्यको इतिहास ‘नेपाल’ य् थुकथं च्वयातःगु दु – ” भाद्र पद (अगस्त–सेप्टेम्बर) य् सापारु हनि । सा या ख्वाःपाः, माला इत्यादि
क्वखाया मनुत लँपुइ लँपुइ प्याखं हुला व म्ये हाला वइ । नेवाः परिवारया सुं
दुजः मदुगुया लुमन्तिइ सा पित छ्वयेगु याइसा कन्हे कुन्हु धुँया ख्वाःपाः
पुनाः जात्रा याइ गुकियात व्याघ्राजात्रा धाइ । “
जुजु प्रताप मल्लं सापारु चखः न्ह्याकूगु किंवदन्ती दुगु खःसां नेवाः
समुदायबाहेक थ्व चलन मेगु जातियापिनि मदु । मल्लकालय् नेपाल मण्डल
विशेषयाना स्वनिगःलय् नेवाःतय्गु बाहुल्यता दुगुलिं थ्व नेवाःतय्गु पर्व
कथं जक विकास जुयावंगु खय्माः धकाः संस्कृतिकर्मी प्रा. डा. पुरुषोत्तमलोचन
श्रेष्ठया धापू दु ।
अथे खयानं नेवाः जातिया मध्ये शाक्य व बज्राचार्यपिनि धाःसा थुकथं
सापारु कुन्हु सायाः छ्वयेगु चलन मदु । इमि धाःसा येँया बलय् उपाकु वनेगु
धकाः सिइपिनिगु नामय् लँपुृइ मत बिया वनेगु चलन दु ।
बौद्ध साहित्यया ललितविस्तरय् सापारुयाबारे थुकथं च्वयातःगु दु, ”
गौतमबुद्ध तपस्या याना च्वंगु इलय् तपस्या भङ्ग यायेत धकाः क्लेश, मृत्यु व
देवस्कन्धपिन्सं विभिन्न पहिरन एवं रुपय् वयाः एकाग्रतापाखें विमुख यायेगु
कुतः यात तर छुं हे याये मफयेवं इपिं बिस्युं वन । अनलिपा देवतागण बुद्धया
दर्शन याये धकाः वल तर प्यन्हु तक पिया तिनि दर्शन याये खन ।”
ललितविस्तरया लिधँसाय् सापारुया परम्परा पुलांगु खः धकाः थुइके फु तर
मध्यकालय् थुकिया स्वरुपय् हिउपा वःगु जुइफु धायेछिं । अथेहे लिच्छविकालया
अभिलेखय् गौ युद्ध उत्सव धकाः च्वया तःगुलिं नं लिच्छविकालय् सापारु हनेगु
याः धइगु छम्हनिम्ह इतिहासविद्तय्गु धापू दु ।
इतिहासविद्तय् धापू कथं येँ सिबें न्हापा ख्वपय् सापारु हनेगु चलन दुगु धाइ । थ्व जात्रा ख्वपय् च्यान्हु तक हनेगु परम्परा दु ।
गुँपुन्हिया सनिलंनिसें सुकुध्वाखाय् च्वंगु नासः द्यःयाथाय् पुजा याये
धुंकाः धाँ बाजं, तःबाजं, धिमय् बाजंया मंका तालय् घिन्ताङघिसी (लट्ठी नाच)
या पुचलं ख्वप देय् चाहुलेगु यासें सापारु कृष्णाष्टमीया दिं कुन्हु
सम्पन्न याइ । ख्वपया सापारुया मू आकर्षण धइगु हे घिन्ताङघिसी प्याखं खः ।
विशेषयाना घिन्ताङकिसीइ मस्त व ल्याय्म्ह ल्यासेत पुचः पुचः दयेकाः
ख्वाःपालय् अनेक रंगं इला, न्ह्यःने लाःथें वसः पुनाः फयांफत्तले जात्रा
स्वकुमियात न्हिकेगु कुतः याइ । अथेहे ल्हातय् नं थी थी प्रकारया ज्यावःत
थवं थवय् ल्वाकाः बिस्कं कथं न्ह्याइपुका प्याखं हुला नगर परिक्रमा याइ ।
अथेहे, वाउँगु करिब १५ फिट ताः हाकगु प्यंपु पंयात ताःहाकगु पाखें तयाः
आयाताकार रुपय् चिनाः उकियात हे थी थी कापतं भुनाः तहामचा दयेकी । तहामचाया
छ्यनय् सा या चित्र, सु या नेकू तयाः मदुम्ह छेँ दुजःया किपाःत तयाः कुसां
कुइकी । तहामचायात पंया च्वकाय् तयाः मदुम्हेसिया थःथितिपिन्सं ब्वहय्
तयाः नगर नगर परिक्रमा याइ । अथे जुगुलिं ख्वपया जात्रा स्वयेबलय् सु
मदुगुया लुमन्तिइ तहामचा पिकागु धकाः सिइके अपू । तहामचायात नगर परिक्रमा
याके न्ह्यः मदुम्ह मनूया मू लुखाय् पुरोहितं क्रियापुत्रपाखें संकल्प
याकाः विधि पूर्वक पूजा यायेमाःगु चलन दु ।
संस्कृतिकर्मी प्रा डा. पुरुषोत्तमलोचन श्रेष्ठया धापू कथं ख्वपया
तालाको त्वाःया कुम्हातय्सं धाःसा मृतात्माया शान्तिया नितिं चा या सा
दयेका नगर परिक्रमा याकेगु याइ । कुम्हातय्सं थःगु मौलिक पुख्यौली पेशायात
कय्च्याना हे चा या आकर्षक सा दयेकाः नगर चाहुकिगु खः । सायाः लिसें
मदुम्हेसिगु लुमन्ति वइकथं करुणरस प्रधान गीति लीला, रामायण व श्रीकृष्ण
लीला तकं क्यनेगु नं याः ।
कीर्तिपुरय् हनिगु सायाः धाःसा येँ यल व ख्वपसिबें छुं पाःगु हे खनेदु ।
थन मनू मदुगुया लुमन्ति व न्हूगु छेँ दयेकूगु वा न्याःगुया अवसरय् सा
पिकाइगु चलन दु । थनया सापारुया मू विशेषता अथवा भिन्नता धइगु गंगु
छ्यंगुयात चाकलाःगु आकार दयेकाः लँपुइ लुया हयेगु याइ । गुकियात, धाकः
लुइगु धाइ ।
किपूया सापारुयात धेधेपापा धायेगु चलन दुसा गुलिसिनं झ्याँझ्याँ पापा नं
धायेगु याः । किपुलिइ सापारु धकाः बाजंया लिसें धेधेपापा, वँय्या भेषय्,
मिजंत मिसाया भेषय् अथेहे सिइपिनिगु नामय् ख्वाःपालय् मेगु ख्वाःपाः तयाः
आपालं पर्सिं हिनाः वइपिं अथेहे छत्रं कुइका बाजं न्ह्यःने तया झ्वलिक
वइपिं , अथेहे ख्यालं हे क्यनेगु याना नगर चाहुला हनेगु याः । येँया ग्वल
देशय् (पशुपति देवपत्तन) नं सापारु हनि । स्वन्हू तक जात्रा हनिगु थाय् थ्व
हे छगू जक खः ।
थौंकन्हे स्वनिगलं पिने पोखरा, पाल्पा, हेटौंडा, वीरगञ्ज, नेपालगञ्ज,
धरान, धनकुटा, विराटनगर, बाग्लुङ, अर्घाखाँची आदि सहरय् नं सापारु हनेगु
चलन दु अथे हे नेपाः पिने आसाम, दार्जिलिङ व सिक्किमय् बसोबास यानाच्वंपिं
नेवाःतय्सं तकं छुं दँ न्ह्यःनिसें सापारु हनेगु चलन सुरु याना हःगु खनेदु ।
थ्व नं छगू नेवाःतय्के थःगु जाति व संस्कारयात म्वाका तयेमाः धइगु चेतना
ब्वलना वःगुया सकरात्मक बिचाः कथं कायेछिं ।
थ्व जात्रायात नेवाःतय्सं थःगु पहलं हनावयाच्वन सा गैह्र नेवाःतसें
धाःसा विशेषयाना व्यङ्ग्यात्मक, हाँस्यव्यङ्ग्य, नाटक मञ्चन, प्रहसन,
गाईजात्रा पत्रिका पिकया थुकियात थःगु हे कथं हनावयाच्वंगु दु । थ्व दिंया
लुमन्तिइ आपालं सञ्चार माध्यमपाखें छवाः यंक हे हाँस्यव्यङ्ग्य नखःया रुपय्
थी थी देशया अवस्थायात कयाः तप्यंक धाये मजिउगु खँयात व्यङ्ग्यात्मक रुपं
संप्रेशन यायेगु यानाच्वंगु दु ।
अथेहे छेँ जः मदुगु अवसरय् मदुम्हेसित मोक्ष चू लायेमाः धकाः याइगु
ज्याखँयात जात्राया नां बियाच्वंगुयात कया नं आपासिनं थुकियात कयाः सः
पिज्वयेकेगु याना हयाच्वंगु खनेदु । थौंया इलय् थुखे पाखे नं बिचाः
यायेमालिगु खनेदु । अथेला नेवाःतय् खँ ल्हाय्बलय् थःम्ह याये त्यनागु वा
यानागु ज्याखँ अःखः जुइवं वा मनं मखंगु ज्या जुइवं गज्यागु जात्रा जुल
धायेगु बानी दु ।
Nepali Version
त्रिचन्द्र प्रतीक्षा
हामी संस्कार र संस्कृतिमा एकदमै धनी छौँ, हाम्रो रीतिरिवाजमा विविधता
छन् । गाईजात्रा धार्मिक, सामाजिक, ऐतिहासिक, सांस्कृतिक रूपले महìवले
भरिपूर्ण रमाइलो जात्रा पनि हो ।
जनैपूर्णिमाको भोलिपल्ट अर्थात्
श्रावण शुक्ल प्रतिपदाका दिन यो पर्व मानिन्छ । गाई वा गाईको रूपमा
मानिसलाई सिँगारेर नगर परिक्रमा गरी मनाइने यो पर्वको बारेमा १५ औँ
शताब्दीको गोपालराज वंशावली र मल्लकालमा लेखिएको ‘ठ्यासफू’ मा समेत ‘सायात’
शब्दको उल्लेख भएबाट प्राचीन कालदेखि नै यो पर्व मनाउँदै आएको प्रमाणित
हुन आउँछ । नेपाल भाषाको ‘सायात’ (सापारु) शब्दको अर्थ नेपालीमा ‘गाईजात्रा’ लगाइन्छ ।
शास्त्रीय
मान्यताअनुसार मानिसले मरेपछि स्वर्ग जाने बाटोमा पर्ने वैतरणी नदी
तर्नुपर्छ । वैतरणी तर्न गाईको पुच्छर समातेर मात्र सकिन्छ र त्यसपछि मात्र
स्वर्ग पुगिन्छ भन्ने हिन्दूहरूको जनविश्वास छ । यसरी मृतआत्माले यमलोक
प्रवेश पाई मुक्ति पाउने गरुड पुराणमा उल्लेख गरिएको पाइन्छ भने यस पर्वका
बारेमा पद्मपुराणमा समेत उल्लेख छ । सांस्कृतिक जीवनका प्राचीन कालदेखि
चल्दै आएका गाईसम्बन्धी अनेकन् धार्मिक आस्था, निष्ठा र उपयोगितामा
‘गाईजात्रा’ को जन्म भएको देखिन्छ ।
यो दिन माता र पृथ्वीको रूपमा
हिन्दू संस्कारमा पूजनीय गाईको जात्रा पनि हो । जात्रा निकाल्ने चलन
कहिलेदेखि सुरु भयो भन्ने तिथिमिति निश्चित नभए तापनि एक भनाइअनुसार राजा
प्रताप मल्लको समय ने.सं. ५७५ (वि.सं. १५१२) मा उपत्यकामा बिफरको महामारी
फैलियो । त्यसै महामारीले धेरै जनताको मृत्यु हुनाका साथै प्रताप मल्लका
कान्छा छोरा चक्रवर्तेन्द्र मल्लको पनि मृत्यु भयो । प्यारो छोराको
मृत्युको शोकमा व्याकुल रानीलाई ‘मानिसहरू अन्यत्र पनि मरेका छन् र मर्छन्’
भनी देखाएर चित्त बुझाउने प्रयास स्वरूप राजाले देशवासीलाई वर्ष दिनभित्र
मृत्यु भएकाहरूको नाउँमा आफन्तले गाईजात्रा निकाली नगर परिक्रमा गराउन
हुकुम जारी गरेका थिए ।
उता भक्तपुरमा गाईजात्रा निकाल्ने परम्परा
गोपालराज वंशावलीअनुसार राजा जयस्थिति मल्लको शासनकालमा ने.सं. ५०० (वि.सं.
१४३७) मा नै सुरु भइसकेको देखिन्छ । ललितपुरमा भने बौद्ध परम्पराअनुसार
दिवङ्गत आफन्तहरूको नाममा गाईजात्राको भोलिपल्ट निस्कने मतयाः जात्रा राजा
गुणकामदेवको राज्यकालमा नै सुरु भइसकेको देखिन्छ ।
संस्कृतकर्मी प्रा.
डा. पुरुषोत्तमलोचन श्रेष्ठ गाईजात्राबारेमा बताउनुहुन्छ, राजा प्रताप
मल्लले गाईजात्रा पर्व चलाएको किंवदन्ती भए पनि नेवार समुदायबाहेकले
गाईजात्रा गर्ने प्रचलन रहेको पाइँदैन । मल्लकालमा नेपाल मण्डल विशेषगरी
काठमाडौँ उपत्यकामा नेवार समुदायको मात्र बसोबास भएको स्थान भएकाले
गाईजात्रा नेवार समुदायले मात्र मनाउने पर्वका रूपमा विकास भएको पाइन्छ ।
बौद्ध
साहित्यको ललितविस्तरमा गाईजात्राबारे केही प्रसङ्ग लेखिएको पाइन्छ ।
ललितविस्तरका आधारमा गाईजात्राको परम्परा पुरानो हो भन्ने बुझिन्छ तर
मध्यकालमा यसको स्वरूपमा परिवर्तन आएको हुनसक्छ । यस्तै लिच्छविकालको
अभिलेखमा गौ युद्ध उत्सव भनी लेखिएको पाइएकाले लिच्छविकालमा पनि गाईजात्रा
मनाइन्थ्यो भन्ने केही इतिहासविद्को भनाइ छ ।
इतिहासविद्का अनुसार
काठमाडौँमा भन्दा पहिले भक्तपुरमा गाईजात्रा पर्व मनाउने गरेको भनाइ
देखिन्छ । यो जात्रा भक्तपुरमा आठ दिनसम्म मनाइने परम्परा छ । विशेषगरी
घिन्ताङकिसीमा बकेटाकेटी र युवायुवतीको समूह मिलेर हातमा काठको ज्यावल लिई
त्यसलाई आपसमा ठोक्काउँदै अनौठो र रमाइलो किसिमले नाच्दै नगर परिक्रमा
गर्छन् । यस्तै, हरियो करिब १५ फिट लामा चारवटा बाँसलाई ठाडो पारेर
आयाताकारमा बाँधेर त्यसलाई कपडाले बेरेर तहामचा बनाइन्छ । तहामचाको शिरमा
गाईको चित्र, परालको सिङ राख्ने साथै मृतकको तस्वीरसमेत राखेर छाता ओढाइन्छ
। तहामचालाई बाँसको नोल लगाएर मृतकका आफन्तले काँधमा बोकेर नगर परिक्रमा
गराइन्छ । संस्कृतिकर्मी प्रा. डा. पुरुषोत्तमलोचन श्रेष्ठका अनुसार
भक्तपुरकै तालाकोस्थित कुमालेले मृतात्माको शान्तिका लागि माटोको गाई बनाएर
नगर परिक्रमा गराउँछन् । गाईसँगै मृतकको स्मृति झल्काउने करुण रसप्रधान
गीति लीला, रामायण र श्रीकृष्ण लीलासमेत प्रदर्शन गरिन्छ ।
कीर्तिपुरमा
मनाइने गाईजात्रा अन्यत्रको भन्दा अलि भिन्न पाइन्छ । यहाँको गाईजात्राको
मुख्य विशेषता अथवा भिन्नता भन्नु सुकेको छालालाई गोलाकार बनाई घिसारेर
ल्याउने गरिन्छ, जसलाई धाकः लुइगु भनिन्छ । यस कार्यमा अग्रपङ्क्तिमा
विभिन्न मुखुन्डो लगाएका मानिसहरूको नाचलाई लगिन्छ । यसलाई स्थानीयहरू
धेँधँपापा नाच भन्छन् । यसरी मृत्यु भएको परिवारका सदस्यले सहभागिता जनाएर
नगर परिक्रमा गरिन्छ । अन्यत्र मनाएजस्तै पशुपति देवपत्तनमा पनि गाईजात्रा
मनाइन्छ । यहाँ तीन दिनसम्म लगाएर जात्रा मनाउने यो एक ठाउँ मात्र हो ।
आजभोलि
नेवार समुदायमा मात्र सीमित नभई अरू जातिले पनि विविध कार्यक्रम गरेर
गाईजात्रा मनाउँदै आइरहेका छन् । जस्तैः व्यङ्ग्यात्मक, हास्यव्यङ्ग्य,
नाटक मञ्चन, प्रहर्सन, गाईजात्रे पत्रिका समेत प्रकाशित भएको हुन्छ ।
गाईजात्राको अर्थ दिवङ्गतको नाममा खुसी मनाएको अर्थात् जात्रा गरिएको होइन ।
त्यसैले यस्तो संवेदनशील विषयलाई अर्थका अनर्थ लाग्ने गरी गरिएको
नामाकरणप्रति समयमै सजग एवं सचेत हुनुपर्ने देखिन्छ ।
Photo : Raj Shrestha
0 comments:
Post a Comment